Қошке Кемеңгерұлы

Қазақ халқының біртуар қай­раткері һәм көрнекті қаламгері Қошке (Қош­мұхамбет) Кемеңгерұлы 1896 жылдың 15-шілдесінде ескіше Ақмола облысы Омбы уезі Теке болысы Қаржас ауылында туды. Кеңес үкіметі орнаған соң бұл ай­мақ Ресейдің Омбы облысы Әдес (Одесское) ауданына қарап кетті. Қазіргі Қазақстан Республикасының мемлекеттік шек­ара­сынан Қаржас ауылы небары он бес ша­қырымдай жерде қалды. Тағдырдың жа­зуымен, тарихтың шешуімен Қошкенің кіндік қаны тамған жер, туып-өскен то­пырақ бүгінде бөтен елдің құрамына қа­райды.

Қ.Кемеңгерұлының әкесі, ата-ба­­­басы қазақ­тың қасиетті өлкесі Баянауылда туған. Мұса мырза Шор­манұлының за­манында Қошкенің атасы Баяннан Омбыға келіп, осы тө­ңіректі мекендеп қалады.

1913 жылы Омбыда оқитын қазақ шә­кірттері «Бірлік» атты ұйым құрып, оның үні – «Балапан» қолжазба жур­на­лын шығара бастады. Ұйымды, негі­зінен, Орта дәрежелі Омбы ауыл­­­­­ша­­­­­руа­­шылық училищесі мен Ом­бы мұ­ға­­лімдер семинариясының қазақ шә­­кірт­­тері ұйымдастырды. Қош­­кенің ұйым­дастырушылық қы­рын, қайраткерлік қабілетін алғаш шыңдаған жер – осы «Бірлік» ұйымы болды. Бұл ұйым қазақ жастарының тұңғыш съезін ұйым­дастырды. 1918 жылы мамырдың 5–13-і аралығында Омбы қаласында жас алаш­шылар қазақ жастарының тұңғыш съезін өткізді. Съезге Семейдегі «Талап» жастар ұйымынан болашақ ұлы жа­зушы М.Әуезов қатысқан. Жи­­ын­­ның ұйымдастыру ау­ырт­­палығын көтерген адамның бірі – Қ.Ке­меңгерұлы болды. Съезд қо­ры­тындысы бойынша қазақ да­ласында тіркелген жастар ұйымы бұдан былай біртұтас жалғыз ұйым ре­тінде бірігетіні жөнінде шешім қабылданды. Оның аты «Жас аза­мат» аталды. Ұйым Алаш пар­тиясының ұстанған сая­си бағытын қолдады. Жаңадан құ­рылған жастар ұйымының үні «Жас азамат» газеті шығатын болып ұй­ғарылды. Оның ре­дакторы болып Қ.Кемеңгерұлы болып бе­кітілді.

Сеңдей сапырылысқан қорған­сыз халықты біресе 1916 жылғы патшаның атышулы жарлығы, бі­ресе төңкерістер, толып жатқан съез­дер, аштық, жоқшылық, азамат соғысы әбден тоздырды. Тұрмыс тол­қындары соққылаған момын ел саяси бағытын жоғалтып, аз уақыт кімге сенерін, қайсысының соңынан ерерін біле алмай қалды.

1917 жылдың 5–13-желтоқсанында Орынбор қаласында Екінші Жал­пықазақ-қырғыз съезі өтті. Бұл ай­тулы жиынға қазақ даласының түк­пір-түкпірінен түр­лі ұйымдар мен мекемелерден 82 өкіл делегат ре­тінде қатысып, съезд қоры­тындысы бойынша уақытша Ұлт кеңесі, Ала­шорда үкіметі құрылды. Аталған съез­ге Қ.Кемеңгерұлы да шақырылды. Ұлт тағдыры шешілген мұндай та­рихи оқиғаға Қошке Кемеңгерұлы да қатысып, маңызды мәселелер бо­йынша өз да­уы­сын бергені – оның сол уақытта за­ман­дастарының ішінде беделінің биік болғанын байқатады. Қайраткердің жасы бұл кезде небәрі жиырма бірде ғана еді.

Қ.Кемеңгерұлының 1924–1930 жыл­­­дар аралығындағы өмірі Түр­кіс­тан Респуб­ликасының астанасы Таш­кент қаласында өтті. Бұл кез – Қ.Кемеңгерұлының шығар­машылық, ғалымдық қабілетін жан-жақты ашқан аса жемісті уақыт болды.

Омбыдағы медицина инсти­ту­ты­ның төрт курсын тәмамдаған Қ.Ке­меңгерұлы Орта Азия мемлекеттік университетінің медицина факуль­тетіне ауысады. 1928 жылы ол осы университеттің шығыстану факуль­тетінің түркітану кафедрасына ас­пирантураға түседі. Бір жылдан кейін осы аспирантураға М.Әуезұлы қабылданады. Іргелі ғылыми жұ­мыспен айналысуға ден қойған Қ.Ке­меңгерұлы шығармашылық қуаты толысып, бойындағы күш-қуатының әбден жетілген шағында репрессияға ұшырады. «Аспирантов Ауэзова и Кемен­герова снять с аспирантуры, Кошкинбаева с ассистентом педфака САГУ снять с оп­латы со дня их ареста – 1/Х. 1930 года»,- деп көрсетеді мұрағат көздері (М.О. Әуе­зовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі. Алматы: Ғылым, 1997. 113 бет).

Бұдан кейін қаламгер бір жарым жыл Алматы абақтысында тұтқында болып, 1932 жылы Орталық Ресей аймағына жер аударылады. Айдау­дағы мерзімі толық аяқталған соң, ол туған жері Омбыға оралуға рұқсат алады. Омбы облысы, Шар­бақкөл аудандық ауруханасында дәрігер қызметін атқарып жүрген қайраткер 1937 жылдың жетінші тамызында екінші рет тұтқындалып, 16-қарашада Омбы қа­ласында атылады. Жа­зушының жары Гүлсім және балалары оның ақталғаны жө­ніндегі қағазды жиырма жыл өткеннен кейін алады.

Қ.Кемеңгерұлы әде­биеттің поэ­зия, про­за, драматургия, аударма жанрларын­да көркем шығар­малар қалдырған жазушы. Олардың біра­зы («Алтын са­қина» драмасы, әң­гімелері) қазақ әде­биеті тарихында жоғары бағаланатын ең­бектер. Сон­дай-ақ Қ.Кемеңгерұлы – кәсіби журналист, қазақ баспасөзінің қа­лып­тасып-дамуына айрықша үлес қос­қан көсемсөзші. Ол әр жылдары «Ай­қап», «Қазақ», «Балапан», «Жас Аза­мат», «Бостандық туы», «Ақ жол» «Сана», «Еңбекші қазақ», «Әйел теңдігі», «Жаңа мектеп», «Темірқазық» т.б. ба­сылымдарда еңбектерін жариялады. Кей­біреуінің өзі редакторы болды. Мұнымен қоса Қ.Кемеңгерұлы – ғалым. Ол – ғы­лымның әдебиеттану, тіл білімі, қазақ тілін оқыту әдістемесі, тарих, педагогика са­лалары бойынша іргелі еңбектер жазған адам. Көр­сетілген ғылым салаларынан бөлек оның еңбектерінен әлеу­меттану, саясаттану, философия, география, пси­хология, химия, медицина, гигие­на, био­логия ғылымдары бойынша да құнды ой-пікірлерді кездестіруге бо­лады.

Қайырбек КЕМЕҢГЕР,
филология ғылымдарының кандидаты, доцент.