Қаһармандық траекториясы

Жуырда даңқты қазақ ұшқышы, екі мәрте Совет Одағының Батыры Талғат Жақыпбекұлы Бигелдинов 90 жасқа толды. Осы орайда журнал оқырмандарына жазушы Марат То­қашбаевтың қазақтың батыр ұлы жайлы очеркі ықшамдалып ұсынылып отыр. Очеркте ардагер аға өмірінің майдандағы бір сәті бейнеленеді.

1943 жылдың ақпаны. Старая Русса түбінде кескілескен шайқас жүріп жа­тыр. Бойы кішкентай, жасы жиырмаға жаңа келген бозбала жігітке бастапқыда командирлер тара­пынан сенімсіздік аң­ғарылады. Бірақ Талғат ұшуға машық, жоғары ұшу пилотажын шебер меңгерген талантты да, тәртіпті ұшқыш екен­дігін тез-ақ дәлелдейді.

Таяу маңдағы Глухая Горушка де­ревня­сында тұрған жау оны өзіндік бе­кініске ай­нал­­дырып алыпты. Сонда бе­­­кінген жау ар­тил­лериясы кеңес жа­уынгерлерінің алға жыл­­­­жуына қатты ке­дергі болып тұрды.

Штурмовиктерге қалайда осы шеп­ті жою міндеті жүктелді. Жауапты тап­сырманы орын­дауға тоғыз «ИЛ-2» аттанды. Оларды қорғауға тиісті сегіз «ЯК» келісілген аймақта ұшырасып, қы­рандар белгіленген ауданға самғап келеді. Жау артиллериясының шебіне ша­буыл жа­салған соң самолеттер сол жақтағы батпақты өңір үстімен кері ай­налып, өз әскерлеріміз табан тіреген Ло­вать өзенінің арғы жағына шығуға тиіс.

Кенет командалық пункттегі ұшуды бас­қарып отырған офицердің қобалжыған үні ес­тілді. Ол топ бастаушысы майор Ру­сановқа бел­гіленген шаршыда 60 не­міс истребителі ұшып жүргенін хабар­лады. Құзғындар үш топқа бөлінген екен. Бірінші тобы 3 мың метр биіктікті ием­деніп, екіншісі 1500 метр биіктікті күзетіп, ал үшінші легі батпақты аймақ үстін торуылдап жүр. Ол кезде самолеттермен радиобайланыс біржақты болатын. Ко­ман­далық пункт пен бас­­таушыны ғана естисің. Жауап қайтара ал­майсың. Талғат айналасына көз салды.

Қорғап келе жатқан кеңестік «ЯК» ис­­­тре­бительдері жаудың жоғары қабат­тағы са­­мо­леттерімен шайқасқа кірісіп те кетті. Со­ның арасынша жаудың екін­ші тобындағы «Мессершмидтер» кесекөлденеңдей берді. Ша­буылға бет алған майор Русановтың самолеті жа­лынға оранып құлдырап барады. Іле-шала оның звеносындағы тағы бір штур­мовик лап етті. Артынан түскен бір құз­ғыннан құтыла алмай оқ тиген үшінші самолет те жерге барып соғылды. Сол жақ қанатта келе жатқан «ИЛ» звеносы айдалада орайлы маневр жасап, жердегі нысанаға бомба мен пулемет оғын төгіп-төгіп, дереу жер бауырлай ұшқан қалпы бұлталақтап айлаға басып, із шалдырмай кет­ті. Олар­ға жер жағдайы да көмектескен тә­різді.

Жалғыз қалған звено төменге шүйіле бер­ді. Жетекші самолеттегі аға сержант Петко «Идем на атаку!» деп команда берді. Құйрық тістесе ілескен бір фашист оны дегеніне жет­кізбей атып түсірді. Оның сол жағындағы Шиш­киннің де са­молетінен қара түтін көрінді. Әп-сәтте лап ете қалды. Ешкім секірген жоқ. Сірә ұшқыш та, атқыш та бірден қаза тауып немесе өлімше болып жараланса керек.

Бортында «13» цифрлы самолет бе­ті­нен қайтпады. Талғат күйіп кеткен. Бес бірдей жол­дасынан бір сәтте айы­рылу қандай қиын. Истребительдер ау­лақта шайқасып жатыр. Қорғайтын да ешкім жоқ. Кешегі шайқаста аяғынан жа­раланған атқыш үйде қалып еді, ор­нына алмастыратын адам табылмады. Мұншама күйініш көмекейіне кептеліп келіп ересен ашу-ызаға ұласты.

Төменге тас­­тай шүйілген штурмовик нысанасына Гор­бушкадағы жау объек­тілері, аман қалған зең­біректері іліге кеткені. Барлық бомбаны ағытып, зең­бірек, пулеметтен оқты сыдыртты-ай. Қо­лы гашеткаға жабысып қалған тәрізді. Құйғытып, құлдырап келе жатқан самолет жерге жа­қындай бере қайқаң етіп қайта көтеріліп кетті. Бар сұсын жауына арнаған Талғат соңғы сәтте көз қиығымен тау-төбе, темір-терсек үйін­ділерін, мылжа-мылжа фашист өліктерін көріп қалғандай болды.

Талғат жамау-жасқаулы шұрық-те­сік са­мо­летін батпақты өңірге бұрды. Тапсырма орындалды. Енді аэродромға қайтуға болар. «ИЛ» бағдарын өзгертіп, жартылай бұрылыс жасай бергені сол еді, дәл самолет тұмсығы алдынан пулемет оғының қызыл-жасыл трас­сасы кесіп өтті. Ұшқыш кабинасының әйнек жапқышы – фонарь үстінен тағы бір жарқылды із сайрап қалды. Қаперінде аңғармай қалған Талғат өзіне қауіп төнгенін енді сезді. Жалт бұрылып еді – бір «Мессершмидт» төніп келеді екен. Маневр! Оқ бұл жолы да тимеді. Қу тақым жау құзғыны қалар емес. Қай жақтан тап берсе де көсілдіре атады. Талғаттың жоғары пилотаж шеберлігін жетік меңгергенінің пайдасы осы арада тиді.

«Мессершмидтің» ұшқышы бұл­тың­даған Талғат самолетінің со­ңына кіре алмай кіжінеді. Тигізе алмай қал­ғанда жұдырығын көрсетіп сестенеді. Есер­леніп, екіленіп алған әбден. Қорғану қа­періне кіріп шықпай, әккілігіне сеніп, «Қалайда түсірем сені!» деген сеніммен еркінси қимыл­дайды.

Мұны байқаған Талғаттың бойында ашу-ыза толқыны жаңа бір леппен лықсыды. Елес берген қорқыныш пен үрей сап болды. «Қарғыс атқыр қарақшыдан неге қашам, неге сасам?!» Қаша бергенше қарсы тұрсам қайтеді? Тап беріп тарпа бас салсам қайтеді?» деген бір ой санасында жарқ етті.

Көзәйнегі жалтылдаған неміс ұш­қышы машинасын тағы туралады. Жыл­дамдығын азай­ту үшін дөңгелектерін шығарды. «Тапқан екенсің, босқа өлетін қазақты!». Оңтайы келе қалғанда Талғат машинасын тіке жау самолетіне қарай аяқ астынан бұрып кеп қалды. Осы сәтте нысанаға да іліге кеткені. Талғат зеңбірек, пулемет гашеткаларын құлшына басты. Жау самолетінен түтін бұрқ етті. Іле-шала неміс машинасы сол жақ қанатын ала жантайып, артына шұбатылған із тастап құлдилай берді. Ұшқыш нағыз сұмпайы-сұмның өзі екен, жерге соғылып енді тас талқаны шығады-ау деген шақта самолетін игеріп, жөнге салып, қалың қарға қойып кетті.

Талғат аэродромға әзер жетті. Мотордың ара-тұра қалшылдап, само­леттің енді болмаса құлағалы келе жат­қанын әлгінде аңғарған. Зорға дегенде еркіне көндіріп келген беті. Ұшақтан шыққан Талғат достарының қолына құлап түсті.

Жұрттың бәрі көңілсіз. Бес бірдей қарулас достан айырылу оңай ма. Сон­дықтан несіне мақтанайын деді ме, Талғат истребительмен кездескенін айт­пай қалды.

Ертесіне таңертең шұғыл шақырумен ди­визия штабына баруға тура келді. Дивизия командирінің адютанты жанында отырған бей­таныс жай киімді адамдар бұған таңдана ықыласпен көз тігеді. Дивизия командирі Совет Одағының Ба­тыры әйгілі ұшқыш Г.Ка­манин жылы қарсы алды.

— Кешегі шайқасты айтшы, – дейді. Тал­­ғат тәптіштеп айта бастап еді, – тоқта, истребительмен соғысқаныңды айт! –деп күлім­дейді. – Сенің онымен шайқасыңды жер­дегі артиллеристер көріп тұрыпты. Тіпті «13» деген нөмерің де олардың есінде. Сен атып түсірген самолет ұш­қышын олар тұтқынға ал­ған. Мұндай жағдай авиация тарихында тұңғыш рет кездесіп отыр.

Талғатқа осы ұрыстың егжей-тегжейін мұқият баяндап беруден өзге ештеңе қалмады. Сөйтсе әлгі фашист құзғыны нағыз қандыбалақ екен. Ондай¬ларды «ас» деп атайды. Майор шені бар көрінеді. Бұрын Бельгия, Франция, Бал­кан түбегінде әбден «сайран» салған сұмпайы боп шықты. 108 самолет атып түсіріпті. Өзін жауынгерлік тапсырмамен небәрі жеті-ақ рет ұшқан қазақ сержанты атып түсірді дегенге тіпті иланбапты.

Әлгінде ауыз бөлмеде отырған газет тілшілері екен. Олар да шақырылды. Бәрі анталап жатыр.

— Әлгі немісті біз тылға жөнелтіп жібердік. Онымен таныспай қалғаныңа өкінбейтін шығарсың, – деп қалжыңдады дивизия командирі, – Әскери Әуе күш­терінің қолбасшысы СССР Жоғарғы Со­веті Президиумының атынан осы ерлігің үшін сені Отан соғысының ІІ дәрежелі орденімен наградтайды.

— Кеңес Одағына қызмет етемін!

Талғаттың өңі балбұл жанды. Кеу­десінде үлкен құлшыныс, жігер пайда болды. Қыран жүрегі Отанның алғашқы наградасын үлкен сенім деп түсінді. Алда оны талай ерлік пен жүректілік, тапқырлық пен батылдық көрсететін ұзақ та ауыр аспан шайқастары күтіп тұрды. Жеңіске барар жолда барлық сыннан мүдірмей өтті...

Марат ТОҚАШБАЕВ,
жазушы.