Тайлақ батыр

Тайлақ Бекежан батыр Айбекұлының бәйбішесі Са­лихадан туған үш ұлдың бірі. Тайлақтың ғұмыр-баяңдық де­рек­тері жете зерттелмеген.

Тайлақ батырдың жас кезінен Әбілқайыр сұлтанмен бірге өскені, бірге шыңдалғаны, дос болғаны, той-думанда да, жо­рық­­тарда да қатар жүргені, ерлігі мен адамгершілігі туралы Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романында кеңінен жазылған.

Тайлақ батыр «Ақтабан шұбырынды» аталып кеткен қа­зақ­тың басына түскен ауыр заманда құдіреті күшті қол­бас­шыға ай­налды. Осындай қысылған заманда Кіші жүзге басшы болып, бар­лық тайпаны біріктіріп алға жете­леген Әбілқайыр хан десек, осы халықтың әскеріне бас қолбасшылық жасап же­ңіске жетуге бар күшін салған, ақыл-айласымен басқарған Тайлақ батыр болды.

Аждаһадай аузын ашқан жау ешкімді аямады, Жетірудың ар­қа сүйер байы, биі, ақсақалы Тайлақтың әкесінің ауылын қыр­ғынға ұшыратып, найзаға шаншып кетті. Бұның бә­рін кө­зі­мен көрген Тайлақ, қасындағы Әбілқайыр досымен екеуі әке­ні жер­леп күңіренгеннен басқа ештеңе жасай ал­мады. Міне, осы­дан бастап әр елге жаушы кетті, әр биік тө­бе­нің басына от жа­ғыл­ды, әр ру өздерінің батырлары бас­таған қолдарын Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың қасына топтас­тырды. Хан сарайының ма­ңында ел болып ақылдасып, бүкіл 29 рулы кіші жүздің атынан бас әскербасы болып Тайлақ батыр сайланды. Тайлақтың аты сол күндердің өзінде қазақ даласына аңыз болып кеткенін Әнуар Әлім­жановтың «Жау­шы», Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» кітабынан анық білуге болады.

Қасірет төнген заманда батырлардың аты билерден жо­ғары сатыға көтерілгені белгілі, тіпті хандардың өздері атақ­ты ба­­тырларға жол берген. Тарихтан белгілі, халық сар­баз­да­ры батырлардың жанына топталды, солардан үміт күтті. Та­­бын­дарды бастаған Бөкенбай батыр, тамаларды бастаған Есет батыр, Жағалбайлыларды бастаған Сәрке батыр, жал­пы Жетірудың барлық батырлары Тайлақ батырдың арқа сүйер күші болатын. Батырлығымен қолбасшыға сай ақылы, ал­ғыр­лығы Тайлақтың басқа ру басшыларының алдында абы­ройы мықты екенін көрсетті, сендірді. Кіші жүздің әскері жоңғар мен Еділ бойының қалмақтары қосылып кетсе, қазақ­тың шырылдаған жаны шегіне жететінін білді, тез қимылдап бар күшін алға салып Жем, Елек, Қобда бойын қал­мақтардан босатып, Жайықтың екінші бетіне қуып шықты. Әбілқайыр ханның басшылығымен бұл шабуылдарда жүрген қазақ әс­керінің қолбасшысы Тайлақ батыр болатын.

Тайлақ батырдың шығу тегіне тоқтадар болсақ, Жетіру ше­жіресінде былай көрсетілген: «Тайлақ — аты алты алашқа белгілі, Кіші жүздің төбе биі Шеген бидің төртінші ұрпағы. Аты аңызға айналып, бүкіл Жалпақ Жағалбайлы еліне ұран болған Малатау ба­тырдың немересі — Тайлақ батыр».

Мырзабай Жақсылықовтың «Жағалбайлы шежіресі» кіта­бының 57-бетінде Тайлақ батырдың әкесінің азан шақырып қой­ған аты Мамыр деп көрсетілген. Сонда Тайлақ Мамырұлы болып шығады. Қазақстан ұлттық энциклопедиясының 8-томының 177-бетінде Тай­лақ Мәтіұлы деп жазылған. Мамыр ба­­бамыз Шеген би сияқты қа­за­қ­тың атақты сұңқарының шөбересі екенін ескерсек, жастайынан тәрбие алып, білімнің ордасында өскен Мамыр бабамыздың билік құрып, Мәті би атануына шек келтіруге болмайды.

Батырдың өмірден өткен жылы туралы дәл дерек жоқ. Ұр­пақтары құлпытасын тауып, зерттеуге беруде. Тайлақ батырдың жоң­ғарлармен соғыстан кейінгі өмірі туралы да толық мәлімет жоқ.

Еліміздің іргесі сөгілмеуіне бар өмірін қиған, аяғынан тұр­ғаннан, көзін жұмғанша халқымыздың бостандығы үшін, қазақ­тың жоқ бо­лып кетпеуі үшін соғыс өртінің ортасында жүрген Тай­лақ бабамыз Ба­тыс Қазақстан облысының Сырым ауданына қарасты Жамбыл ауылының жанында ескі қорымда бір төбешік болып жатыр. Қасында сынып жатқан құлпытасына қарап, асыл ұрпақтарына: «Мен мұнда жатып сендердің тілегіңді тілеймін, ендігісін өздерің біліңдер» деп жатыр-ау деген ойға кетесің.

Баянғали ҚҰЛТАЕВ, Ақтөбе қаласы.