top of page
Ахмед хан

Жолбарыс хан

Тәуке қазақ қоғамында аса беделді болса да оның саяси қарсыластары да аз емес еді. Кезінде
Тәукеге қарсы ашық бас көтере алмағандар енді оның ұрпақтарын биліктен ығыстыруды ойластыра
бастады. Тәукенің ұлы Қайып ханды қыс айында аң аулап жүргенде оған бақталас әулеттің
басында тұрған Абылай сұлтанның (бұл Абылай хан емес) адамдары 1723 жылдың басында
қапысын тауып өлтірді. Осыдан соң Абылай сұлтан ел арасында «Қанішер Абылай» атанып кетті.
Алайда қастандық жасаушылардың таққа ұлы хан ретінде Әбілқайырды отырғызуды көздеген
мақсаттары орындалмай, қазақтың атақты үш биінің қолдауымен ұлы хандыққа Тәукенің басқа ұлы Болат отырды.
Болаттың болбырлығы мен бостығы Қазақ жүздерінде жаңа жүздік хандардың пайда болуына алып келді. Орта жүзді Батыр мен Сәмеке бөліп билей бастаса, ал Ұлы жүзге Абдолла ханның жас
кезінде асырап алған баласы Жолбарыс хан болып сайланды. Кіші жүз ханы Әбілқайыр да осы Абдолланың ұлы еді. Орыс тарихшысы А.И.Левшин Әбілқайырды Аджаның баласы деп көрсетіп,
өрескел қате жіберген. Оның Аджа деп отырғаны осы Абдолла хан. Абдолла қазақ хандарының кіші
бұтағын бастайтын Үсекке шөбелек, яғни оның төртінші ұрпағы. Ал Үсек болса атақты қазақ хандарының бабасы Жәдік сұлтанның інісі. Осы шежіреден көріп отырғанымыз, шын мәнінде Ұлы жүзге хан болған Жолбарыс Кіші жүз ханы Әбілқайырдың ағасы. Алайда олар бірге тумаған бауыр­лар. Жолбарыс 1690 жыл туды. Ол Әбілқайырдан бір жас қана үлкен еді. Бұлай болатын
себебі, о баста Жолбарысты бұған дейін кіндігінен бала көр­меген Абдолла хан асырап алды.
Десек те, Жол­барысты қарадан шықты демесең, шығу тегі жақсы еді. Ол Арғын Қуанды­ғын­­дағы
Темеш руының белгілі биі Нұрқожаның немересі болатын. Туғанына үш-төрт күн болған Жолбарыстың шешесі мен әкесі аяқ астынан қайтыс болып, Қаз дауысты Қазыбек би жетімді Абдолла ханның перзент көрмеген әйелінің бауырына салды. Жолбарысты емізген оның емшегі
иіп, көп кешікпей Әбілқайырға екіқабат болды. Осылайша Жолбарыс пен Әбілқайыр бір емшекті
еміп, бір үйде өсті. Алайда Абдолла ханның әйелі өгей балаға дұрыс қарамаған соң, оның үстіне Әбілқайыр мен Жолбарыс шекісе бергендіктен, ес біле бастаған Жолбарысқа әкесі Абдолла бала
кезінде-ақ жасырмай, шындықты айтты. Осыдан соң Жолбарыс Қаз дауыс­ты Қазыбек биге қашып келді. Алайда ол, балаға бәрін түсіндіріп, оны Абдолла ханға қайта қайтарды. Есейген соң Қазыбек
бидің өтінішімен бала тәрбиесімен Абдолла шаңырағына жақын қоныстанған Үйсін Төле бидің өзі де айналысты. Осылайша Жолбарыс есейе келе сұлтан атанып, Ұлы жүз арасына сіңісіп кетті. Ол
Абдолла ханның Ташкенттегі ор­дасында өсіп, тәрбиеленді. Кезін­де оның әкесі Абдолла хан­ға бағынған Ұлы жүздің Дулат, Албан, Суан, Шанышқылы, Сарыүйсін тайпаларының билері
Жол­ба­рыстың өткенінен хабарсыз болғандық­тан, оны Абдолла ханның туған ұлы ретінде
қабылдап, ханның мұрагері деп білді. Есейген Жолбарысты Абдолла алғаш Леңгерге бек етіп тағайындады. Онан соң, Абдолла қайтыс болған соң, Төле бидің тікелей қолдауымен Жолбарыс
Ұлы жүзге хан болып сайланды. 1723 жылы көктемде, Сеуан Рабдан бастаған қалмақтар Арқа жері арқылы Талас, Шу бойындағы қалың Дулатқа шабуыл жасағанда, және Албан мен Суан тайпалары
жау қолында қалғанда хан атанғаны болмаса, Жол­ба­рыс­тың халі шаттанар­лықтай мәз емес еді.
Ол о бастан-ақ, жау жағадан алғанда Алакөл бойындағы қоны­сын тастап, Шуға көшіп келген Төле биді қуана қарсы алып, өзінің хан ордасын оның қасына тікті. Ол үлкенді сыйлайтын, асықпай,
билермен ақылдасып барып шешім қабылдайтын, салиқалы да байсалды қазақ азаматы еді.
Алайда жетім болып өскендіктен аса ұяң, кісінің бетіне тіке қарамайтын, момындығы тағы байқалып
тұратын. Әрине, хан болған адамға мұндай мінездер жараса қоймас еді. Сондықтан да мұндай қасиеттер Жолбарыстың да беделін көтере қоймады. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламадан»

кейін Ұлы жүздің үлкен бөлігінің жау қолында қалуына байланысты Ташкент аймағындағы елді бас­қыншылықтан аман алып қалу үшін Жолбарыс Төле бимен ақылдаса отырып, қалмаққа алым-
салық (тамат) төлеп тұруға амалсыздан келісті.
1738 жылы Жолбарыс хан Төле бимен келісіп, орыс патшайымы Анна Иоа­ннов­­наға орыс
бо­дан­дығын қабылдай­тын­­дарын ай­тып хат жолдады. Хатты Орын­борға, гу­бернатор
Неплюевқа Төле бидің туысы Айтбай алып барды. 1738 жылы 19 қыркүйекте орыс пат­шайы­мы
Жолбарыс ханның атына жауап жолдап, оның бодан болу туралы тілегінің қабылданғанын
мәлімдеді. Алайда бұл хабар жоңғар билеу­шіл­ерінің қатты қарсылығын туғыз­ғандықтан жалғасын таппай, аяқсыз қалып қойды. Дегенмен де, Ресей басшылары Жолбарыс хан­ның өтінішін пайдалана отырып, қазақ жері арқылы Орта Азия мем­лекеттерімен сау­да-саттық ісін жандандыруды көздеді. Осындай мақсатпен орыстың белгілі та­рих­шысы В.Н.Татищев Орынбор­а
Әбілқайыр ханға және өзіне қонақ болған Жәнібек пен Шөрекке Жол­барыс ханның өтініші бойын­ша ­Ташкент­ке сауда керуенін ат­тан­дыратынын айтып, аталған кісілерге осы керуенді
қорғайтын батырлар тауып беруді, оларға бұл үшін ақыны осы керуенге қаты­сатын саудагерлердің
өздері төлей­тіндерін түсіндірді. Аталған қазақтар бұл тапсырманы құп алып, орыстың сауда
керуенін Таш­кентке дейін ешбір қауіпсіз өткізе алатындарын мәлімдеді. Осы­лайша поручик Карл
Миллер бастаған керуен 1738 жылы 29 тамызда Ор бекінісінен сапарға шықты. Керуен құрамына
39 көпес және т.б. әскерилер кірді. Тауарлар 44 түйеге және 60 жылқыға тиелді. Оларға келесі күні
қосылған Әбілқайыр хан өзінің адамдарымен керуенмен бірге алты күн жол жүріп, Торғай өзенінің бір сағасына жеткен соң, керуенді ары қарай күзетуді Орта жүздің Алтай және Шақшақ руларының
жігіттеріне тапсырды. Олар керуенді аман-есен қазақтардың астанасы Түркістанға дейін жеткізді.
Ал Түркістаннан Ташкентке қарай керуен қазақ батыр­ларынсыз аттанды. Бұл қазақ­тар арасында түсінбеушілік туғызды. Осындайда, бұл керуен жоңғарларға арналған қару-жарақты алып бара
жатыр деп күдіктенген шымыр руының батыры Қойгелді өзінің жігіттерімен оған тосыннан шабуыл
жасады. Бұл күтпеген оқиға 1738 жылдың 2 қарашасында орын алды. Керуен басы К.Миллер мен
көпестер тұт­қынға түсті. Алайда Шақшақ Жәнібек пен Жолбарыс ханның араласуымен олар біраз
уақыттан соң тұтқыннан босатылды. Арада біраз уақыт өткен соң, Жолбарыс ханның
ұйымдастыруымен 1739 жылдың 2 сәуірінде К.Миллер өзімен бірге ортаазиялық саудагерлерді
тауарларымен алып, кейін қарай, яғни Ор бекінісіне аттанды. Алайда осы кезде ташкенттік
өзбектер қазақтың мұң-мұқтажына бүйрегі бұрып тұ­ратын Жолбарыстың көзін жоюды ойластырып,
оған қарсы қастандық ұйымдастырды. Оған өзбектердің Мың руынан шыққан Шахрух бидің тікелей қатысы болды. Таш­кентті билейтін Жолбарыстың қазақ­шыл­дығы және жоңғарларға арнап өздеріне қарасты адамдардан салық жинауы өзбектерге тіптен де ұнамады. Әсіресе, екеуі екі
қа­ланың билеушісі болып табылатын Шахрухтың ұлдары Әбдірахым мен Әбдікәрім оған қатты
өшікті. Олар өздеріне қызмет етіп жүрген тәжік жігітін жалдап, Жолбарыс­ты қастандықпен өлтіруді
ұйым­дас­тырды. Үш күнге созылған, елді мезі еткен қалың жаңбырды жамылып, жалдамалы
қанішер қойнына қанжарын тығып,маусым айының басында Жолбарыс ханның ордасына жасырын
кіріп, оны бауыздап кетті. Қаралы да, жантүршіктірер сұмдық хабарды естіген халық Ордаға қарақұрым болып жиналып, ағыл-тегіл зар еңіреп ханды жоқтады. Көзі тірісінде ешкімге тыр­нағы
батпаған, кеңпейіл де кешірімпаз хан небәрі 49 жасында өмірден өтті. Осылайша кемеңгер Төле бидің оң қолы болып, қазақтың Ұлы жүзін бейбіт те, мамыражай тұрмысқа жеткізу жолында бүкіл
өмірін сарп еткен Жолбарыс хан да бақилық болды.

Талас ОМАРБЕКОВ,
әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ жанындағы
Орталық Азиядағы дәстүрлі
өркениеттерді зерттеу
орталығының директоры,

ҚР ҰҒА Құрметті академигі

bottom of page